Αστέρης Πλιάκος
Καθηγητής Ευρωπαϊκού Δικαίου στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Χωρίς να υποβαθμίζεται η επίδραση του διεθνούς δικαίου στον πόλεμο της Ουκρανίας, το μήνυμα που εκπέμπεται είναι τραγικό: όποιος κατέχει πυρηνικά όπλα απολαμβάνει μια de facto ασυλία. Άλλωστε, το παράδειγμα της Βόρειας Κορέας είναι διαφωτιστικό: αυταρχικά καθεστώτα εξοπλισμένα με πυρηνικά όπλα αγνοούν ατιμωρητί τις πλέον στοιχειώδεις ανθρώπινες αξίες..
Αυτό βέβαια δεν σημαίνει αμαχητί παράδοση στον εισβολέα, όσες προφάσεις και να επικαλείται. Τηρουμένων των αναλογιών, ο νυν υπέρ πάντων αγών συμβολίζεται σήμερα με το παράδειγμα των Ουκρανών, οι οποίοι θύματα συσχετισμού δυνάμεων παίρνουν τη μορφή Ιφιγένειας, χωρίς όμως τη σωτήρια θεϊκή παρέμβαση του μύθου.
Μένουν τα πεδία των μαχών, όπου ο πατριωτισμός και η αυταπάρνηση παίρνουν πάλι τη σημασίας τους. Σε αυτά, τα μέσα διεξαγωγής του πολέμου παίζουν κρίσιμη ρόλο, όπως ανέδειξε η ήττα των Αρμενίων από το Αζερμπαϊτζάν (drones).
Ένα από τα μέσα του πολέμου είναι και οι κυρώσεις που επιβάλλονται, μιας που κατά τον Θουκυδίδη «Έστιν ο πόλεμος ουχ όπλων το πλέον, αλλά δαπάνης». Κάτι που ενστερνίζεται πλήρως και η Ευρωπαϊκή Ένωση. Με απώτερο στόχο τη μείωση της πολεμικής ικανότητας της Ρωσίας, τα υιοθετούμενα πακέτα κυρώσεων από την Ευρωπαϊκή Ένωσης διαδέχονται το ένα το άλλο, κλιμακούμενα ανάλογα με τη επιδείνωση της κατάστασης και την ένταση των επιπτώσεων που θα μπορούσαν να έχουν στην οικονομία των κρατών μελών.
Αρκεί μια ματιά στο τέταρτο πακέτο κυρώσεων που υιοθετήθηκε στις 15 Μαρτίου 2022, όπου προβλέπονται, μεταξύ άλλων κυρώσεων, η απαγόρευση εισαγωγής ορισμένων προϊόντων (ατσάλι, σίδηρος), η απαγόρευση επενδύσεων στο ρωσικό ενεργειακό τομέα, με την εξαίρεση της πυρηνικής ενέργειας και τη μεταφορά ενεργειακών προϊόντων, και η προσθήκη ατόμων και οντοτήτων στον διαρκώς διευρυνόμενο σχετικό κατάλογο προσώπων.
Ωστόσο, η Ευρωπαϊκή Ένωση, ως ένωση δικαίου και αξιών, δεν πρέπει και δεν μπορεί να αγνοεί κατά τη θέσπιση των κυρώσεων την τήρηση της νομιμότητας, κατά μείζονα λόγο που όσο πιο θεμιτή και νομιμοποιημένη είναι μια κύρωση, τόσο πιο αποτελεσματική είναι η εφαρμογή της. Εν προκειμένω, η κατάσταση είναι περίπλοκη, ενδεικτική του πολυσύνθετου των σχέσεων κρατών και υπερεθνικών οργανισμών.
Μια κύρωση είναι καθολικά αποδεκτή όταν, αφενός αποβλέπει στην αποτροπή συγκρούσεων και στην εξασφάλιση της ειρήνης, αφετέρου επιβάλλεται από το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, το οποίο) συμβολίζει τη δρώσα ψυχή του διεθνούς δικαίου, καλώς για ορισμένους, κακώς για άλλους, στο μέτρο που θεσμοποιείται η υπεροχή της ισχύος έναντι του δικαίου. Η άσκηση άλλωστε από τη Ρωσία του δικαιώματος αρνησικυρίας (βέτο), έχει παραλύσει το Συμβούλιο Ασφαλείας, παραπέμποντας την επιβολή των κυρώσεων σε άλλες οντότητες, με μειωμένη αντιπροσωπευτικότητα, αν και, κατά το καταστατικό τους, όπως αυτό της Ένωσης, τις συνδέει με την τήρηση των κανόνων του διεθνούς δικαίου.
Ευτυχώς που η Ευρωπαϊκή Ένωση διαθέτει ένα προηγμένο σύστημα ελέγχου της νομιμότητας των κυρώσεων, καίτοι η αρχιτεκτονική της δόμησής της δεν λύνει όλα τα προβλήματα, ιδίως αυτά που αφορούν τον καθολικό έλεγχο των κυρώσεων και την αποτελεσματική εφαρμογή τους. Μια σύντομη αναφορά στο νομικό καθεστώς θέσπισης και επιβολής αφήνει να κατανοηθεί του λόγου το αληθές.
Οι πράξεις επιβολής των κυρώσεων λαμβάνονται σύμφωνα με τις σχετικές διατάξεις της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ) που διέπουν αφενός την Κοινή Εξωτερική Πολιτική και την Πολιτική Ασφάλειας (ΚΕΠΠΑ), αφετέρου πολιτικές και δράσεις που εντάσσονται στο πλαίσιο της Συνθήκης για τη Λειτουργία της ΕΕ (ΣΛΕΕ). Αμφότερες οι συνθήκες αποβλέπουν στην ευόδωση των σκοπών της Ένωσης που είναι η προώθηση της ειρήνης, των αξιών και της ευημερίας των λαών της Ένωσης. Ωστόσο, η ΚΕΠΠΑ υπακούει στο λεγόμενο πρότυπο διακυβερνητικής συνεργασίας, με αποτέλεσμα και ο δικαστικός έλεγχος να οριοθετείται στενά, κατ’ αντίθεση πράξεων που εντάσσονται στον υπερεθνικό πυλών της Ένωσης.
Η κατ’ αυτόν τον τρόπο προκύπτουσα ενιαία εξωτερική δράση της Ένωσης έχει οδηγήσει στην υπαγωγή των περιοριστικών και ατομικών μέτρων σε ένα προηγμένο δικαστικό έλεγχο, με γνώμονα την τήρηση των αρχών του κράτους δικαίου, της αρχής της αναλογικότητας και ευρύτερα του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ένωσης, όπου συγκαταλέγονται πολλά σχετικά με τις κυρώσεις δικαιώματα (επιχειρηματική ελευθερία, προστασία της ιδιοκτησίας, νομιμότητα των ποινικών κυρώσεων κλπ.). Οι υπόλοιπες κυρώσεις δεν ελέγχονται από το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ούτε όμως και από τα εθνικά δικαστήρια, λόγω της πολιτικής φύσεως τους.
Ένα πρόσθετο πρόβλημα απορρέει από τον τρόπο που τα κράτη μέλη ασκούν την αρμοδιότητα που διαθέτουν στην εφαρμογή των κυρώσεων, ιδίως των ποινικών, όπως είναι η κατάσχεση περιουσιακών στοιχείων. Γενικά, ενώ οι κυρώσεις αφορούν τρίτες χώρες, εφαρμόζονται στο εσωτερικό των κρατών μελών, δηλαδή σε νομικά ή φυσικά πρόσωπα που εμπίπτουν στη δικαιοδοσία των κρατών μελών της Ένωσης.
Η αχίλλειος πτέρνα των κυρώσεων έγκειται στην μη ομοιόμορφη εφαρμογή τους από τα κράτη μέλη, καίτοι όλα καλούνται, κατ’ απαίτηση της Ένωσης, να θεσπίσουν αποτελεσματικές, αναλογικές και αποτρεπτικές κυρώσεις. Παρ’ όλη τη συμβολή του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη διαμόρφωση μιας ενιαίας προσέγγισης, οι πράξεις των οργάνων της Ένωσης που θεσπίζουν τις κυρώσεις δεν εφαρμόζονται εξ ίσου αποτελεσματικά. Η σχετική νομολογία που αφορά, αφενός την απόφαση 2014/512/ΚΕΠΠΑ του Συμβουλίου, της 31ης Ιουλίου 2014, αφετέρου τον κανονισμό (ΕΕ) 833/2014 του Συμβουλίου, της 31ης Ιουλίου 2014 (σχετικά με περιοριστικά μέτρα λόγω ενεργειών της Ρωσίας που αποσταθεροποιούν την κατάσταση στην Ουκρανία), αποδεικνύει του λόγου το αληθές.
Ίσως ήλθε ο καιρός για νέες θεσμικές μεταρρυθμίσεις τόσο των Συνθηκών της Ένωσης, όσο και των σχετικών εθνικών διατάξεων, κατ’ απαίτηση άλλωστε της αρχής του κράτους δικαίου. Είτε υιοθετεί το παράδειγμα της Πολωνίας, όπου προτείνεται η συνταγματική ρύθμιση της κατάσχεσης περιουσίας, και όχι μόνο της δέσμευσης, είτε προταθεί η μεταβίβαση της σχετικής αρμοδιότητας στην Ένωση για κοινή ρύθμιση, στο πλαίσιο αναζωογόνησης των προσπαθειών για ίδρυση μιας πραγματικής Ένωσης άμυνας, ένα είναι το δίδαγμα: οι κυρώσεις πρέπει να είναι αποτελεσματικές, όσο και σέβονται τις ευρωπαϊκές αξίες. Κατά μείζονα λόγο που τα όργανα της Ένωσης προσφεύγουν συχνά σε αυτό το εργαλείο άσκησης εξωτερικής πολιτικής, όπως αναδεικνύει η ισχύς σαράντα και πλέον διαφορετικών καθεστώτων κυρώσεων που έχουν επιβάλλει τα όργανα της Ένωσης.
